Ramazan'da Çokça Saldıran Sinsi Bir Düşman: Ucb | 1. Kısım
Bu yazıda Ramazan boyunca kazanılan manevi faydaları heba edebilecek sinsi bir düşmandan bahsedeceğiz: Ucb…
Ucb kavramı İslami literatürde bir ahlak terimi olarak “Bir kimsenin hak etmediği bir mertebeyi kendinde vehmetmesi” veya “Kişinin hak etmemiş olduğu bir rütbeyi hak etmiş sayması”1 olarak tarif edilir. Ancak bu tanımlar daha çok ucbun kendisi değil sonucuyla ilgilidir. Ucbun tanım olarak asıl anlamı; kişinin kendinde gördüğü bir şeyi beğenmesi, bu beğenme hissi nedeniyle kendini değerli veya kuvvetli görmesi ve o konudaki işini yahut işlerinin sonucunu garanti saymasıdır.
Bu garanti sayma meselesi nedeniyle Kur’an’da Huneyn savaşına katılanların bir kısmı için şöyle buyrulur; “Allah birçok yerde, bu arada Huneyn Savaşı’nda gerçekten size yardım etmiştir. O gün çokluğunuz sizi ucba düşürmüş, fakat bunun size hiçbir yararı olmamıştı; o yer geniş olmasına rağmen size dar gelmiş, nihayet geriye çekilmeye başlamıştınız.”2 Çünkü Huneyn savaşına katılan sahabilerin bir kısmı sayılarının çokluğunu, 12.000 kişilik bir orduya sahip olmayı beğenmişlerdi. Bu beğenme hissi ucb olarak tarif edilir. Bu his nedeniyle de bazı sahabiler savaşı daha kazanmadan kazanmış kabul etmiş, zaferi garanti saymışlardır.
Ramazan ve Ucb
Ramazan’daki oruç ibadeti insan bünyesini zorladığı için zor bir ibadettir. Diğer taraftan, mukabeleler, hatimli veya hatimsiz teravihler, evrad ü ezkarlar ve dualar, infakta bulunma gibi salih ameller açısından da avantajlı bir aydır. Bu bağlamda meselenin bu yönünü ikiye ayırabiliriz:
Birincisi: Gerçekten de Ramazan’da şeytanların azgın ve inatçı olan büyükleri bağlanır, etkisiz hâle getirilir.3 Bunların bütün güçleriyle ortaya çıkarmaya çalıştıkları bazı problemler Ramazan’da daha rahat çözülebilmektedir. Bu gerçeği bu meselelerde az bir hassasiyet geliştirip biraz dikkatlice bakanlar fark edebileceklerdir. Ancak şeytanların küçükleri veya orta boyluları, bağlananlardan daha az zarar verebilecek olanları bağlanmamaktadır.
İkincisi: Ramazan ayının başı ve sonu bellidir. Bu mübarek ay bazen yirmi dokuz bazen otuz gün sürmektedir. O ay içerisinde neler yapılması gerektiği de hem dindar insanların bilinçaltlarında yerleşmiştir hem de toplumsal çevre o ayda yapılması gerekenlere uygun bir vaziyet alabilmektedir. Orucun günün hangi aralığında tutulacağı yahut teravihin ne zaman kılınacağı belli olduğu gibi mukabele programlarının zamanı da bellidir. Ayrıca insanlar bu ayda kendilerine özel okuma, ibadet veya dua zamanları da oluşturabilmekte, kimileri teravihleri evlerinde kılmakta, kimileri bireysel hatim yapmaktadır. Bu programlar diğer insanlar tarafından genellikle hoş karşılanmakta, başka işlere engel olsa bile mazur görülebilmektedir. Başka aylarda yapılması fazladan gayret ve irade isteyen pek çok nafile ibadet bu ayda daha kolay yerine getirilebilmektedir. Sosyal çevre de buna izin vermektedir. Bu ve benzeri nedenlerle Ramazan’da zihinler iyiliğe, güzel ahlaka, ibadete daha kolay odaklanabilmektedir.
Mesele bununla bitmemektedir. Çünkü bu anlatılanlar yanında insanların bireysel, ailevi, iş, okul ve diğer çevre şartları yıldan yıla değişebilmektedir. Dolayısıyla sağlık şartları değişebildiği gibi takva içinde bulunma durumları da yıldan yıla değişebilir. Bir insan lise yıllarında daha muttaki, günahlardan daha çok sakınır iken üniversitede dinden uzak yaşayan bir çevre içinde bulunabilir. Yahut lise ve üniversite yıllarında muttaki, dindar bir insan iken çalışma hayatına atılınca daha seküler, dinden daha uzak bir çevrenin içinde bulunuyor olabilir, bu da kendisinin dini hassasiyetlerini, takva durumunu etkileyebilir.
Değişebilen Durumlar
Ramazan’da gerçekleştirdiğimiz oruç ve diğer ibadetlerimiz ve salih amellerimiz de yıldan yıla farklı seviyelerde, farklı kalitelerde olabilir. Bir Ramazan daha kolay oruç tutar, diğer Ramazan meşru nedenlerle tutamayabiliriz. Bir Ramazan’da hatimli bir teravihe devam edip tamamlamış iken diğer Ramazan’da kendi evimizde 8 rekatlık teravihi zar zor kılmış olabiliriz.
Bu dağınıklık veya dalgalı durumların insanı getirebileceği şöyle bir hâl vardır: Evet, Ramazan’ın salih ameller konusunda kolaylaştırıcı bir yönü olduğu gibi bazı zorlukları da mevcuttur. Hakikaten yatsıdan sonra 20 rekât nafile namaz kılmak her insan için kolay olmayabilir. Gün de 10 saatten fazla aç susuz kalmak da herkes için aynı kolaylıkta olmayacaktır. Bu ve benzeri zorluklar nedeniyle insanlar zihinlerinde Ramazan’a dair bazı meseleleri “başarı” veya “başarısızlık” olarak kodlayabilirler. Özellikle örneğin iki sene önceki iş ortamındaki imtihanlar nedeniyle Ramazan oruçlarını tam tutamamış, sonraki sene de sağlık sorunları nedeniyle tutamamış bir insan bu senenin Ramazan oruçları için “Acaba bu yıl tutabilecek miyim?” şeklinde bir cins endişeye kapılabilir. Yahut geçen sene teravihleri aksatan ancak bu sene aksatmamak isteyen, geçen sene hatmi yarıda kalan ancak bu sene hatmini tamamlamak isteyen bir insan da benzeri bir durumun içine girebilir. Böylece bu insanda bir hedefe kilitlenme durumu oluşacak, kendisini hedefini gerçekleştirmek zorunda hissedecektir. Böyle bakınca da hedefini gerçekleştirince kendini başarılı hissedecek ve başardığını görünce zihnindeki kendine ait resimler hızlı bir şekilde değişebilecektir. Kendisini “Bu ibadeti başarabilecek miyim başaramayacak mıyım?” moduna aldıktan sonra başardığını görünce “Elhamdülillah! Dişimi sıktım, başkaları gibi olmadım, on saatten fazla aç kaldım ve şimdi iftar ediyorum.” diyebilecek ve hedeflediği bir şeyi başardığı için bir anda oluşturduğu hayali resimlerle kendisini değerli görecek ve ucba düşebilecektir.
Değişen Resimler
İnsanların kendilerine dair oluşturdukları resimler anlık değişebilen bir özelliğe sahiptir. Bu anlık değişme özelliğine şu örneği verebiliriz: Bir insan karlı karlı bir havada, çok da iyi olmayan ayakkabılarıyla yürümektedir. Karşısına eğimli bir yol, bir kaldırım çıkar. O yol da karlı ve buzludur. Kayıp düşmemek için kollarını iki yana açarak ve kendini de kasarak yürümeye devam eder yahut bir duvara tutunarak ama yine düşmemek adına kendini kasarak, bazen eğilerek, bazen her adımına dikkat ederek, bacakları da titreyerek eğimli yoldan aşağıya doğru inmeye başlar. Karlı ve buzlu yokuşun bittiği yerde kaymayacağından emin olduğu kuru bir zemine denk gelir. O zemine ayak basınca vücudun gerilimi, kendini kasması bir anda biter ve insan rahatlayıverir.
Benzer şekilde; bir faturasının son ödeme tarihi yaklaşmış bir insan düşünelim. Bu insanın parası yoktur ve faturayı ödeyemezse interneti yahut elektriği, doğalgazı kesilecektir. Bu durumda bu insan stres ve gerginlik içinde olacaktır. Belki iştahı da kaçacaktır. Geçmiş günlerde parasını boşa harcadığı yerleri düşünüp kendi kendine pişmanlık ve öfke duyguları da üretecektir. Tam o esnada bir telefon gelip kendisine yüklü miktarda borçlu olan birisi borcunu ödeyeceğini söylerse az önce faturasını nasıl ödeyeceğini gerginlik içinde kıvranarak düşünen bu insan bir anda rahatlar ve hatta o rahatlıkla hesabına henüz para yatmamış olmasına rağmen arkadaşlarına yemek ısmarlamaya bile kalkışabilir.
İşte aynı şekilde Ramazan’dan önce Ramazan’a dair ibadet fikirleri olan, Ramazan’ın normal prosedüründe yer alan ibadetlere dair başarıp başaramama şüphesi barındıran hedefleri olan bir insan Ramazan’ın ilk günü veya günlerinde orucunu tuttuğunda “Başardım!” gibi bir hisse kapılabilir. Bu hisle kendini farklı hissetmeye başlayabilir ve kendine dair resimleri de bir anda değişebilir. Bazılarında bu durum ilk gün oruç tutunca olur. Bazılarında örneğin on beşinci günde “Ramazan’ın yarısını tam tuttum. Demek başarabiliyormuşum.” demek suretiyle olur. Yahut on, on beş gün hatimli teravihe devam eden bir insan “Bir gün bile hatimli teravihi kaçırmadım.” diye aynı hisse kapılabilir. İnfakta bulunan bir insan “Elhamdülillah, bu Ramazan’da muhtaçlara biraz para verebildim.” diyebilir. Burada önemli olan ibadetin türü veya zaman aralığı değildir. Mesele bir olayın zorluğuna rağmen başarılması, kendini başarı için motive etmesi ve sonuçta bu başarının kendine dair bir resim değişikliğini beraberinde getirebilmesidir.
Bununla ilgili çevremizde bazı olaylara da şahit olmuş olabiliriz. Örneğin topluluk içinde harama bakmama konusunda görülür biçimde dikkatli olan, bu konuda başkalarından daha hassas olduğu fark edilebilen bir genç kendisine “Sen harama bakmama konusunda epey dikkatlisin Maşallah.” denildiğinde ucb içinde “Evet öyleyim.” des,e bir süre sonra bu konuda o güne kadar olduğundan daha farklı şekillerle imtihan edilir ve bu imtihanı kaybedebilir. Çünkü bu noktada harama bakmama hassasiyetini kendinden bilip beğenmiştir ve bu beğenme hissi nedeniyle kendini değerli ve güçlü saymış, bu konuda artık hiçbir zaman harama bakmayacağı yönünde kendini yersiz bir garanti altında saymıştır. Yine ucb hisleri içinde “Evet, ben harama bakmayan birisiyim.” diyen ve bu konuda kendini garantide gören bir insan bu konuda daha önceki “Ben harama bakabilecek birisiyim. Bu da benim imanıma, hafızama zarar verecek, boşuna enerji harcamama neden olacak. Ancak bakmazsam Allah imanın lezzetini bana tattıracak. O hâlde bu konuda dikkatli olayım. Aman ayağım kaymasın.” düşüncelerinin kendisine verdiği gerilimi de üzerinden atmış olacaktır. Bu nedenle de bu iddialı cümleyi kurar kurmaz kendisinde yeni bir hâl oluşacaktır.
“Ben Oldum!” Hissi
Harama bakma konusunda olduğu gibi herhangi bir konuda da kendini başarmış gören insan artık bir nevi “Ben oldum!” moduna girecektir. Bu his oluşunca da o konudaki birikimin tamamı kaybolmuş olacaktır. Çünkü buzlu yolda vücudunu kasarak ve dikkatli bir endişe ile yürüyen adamın kuru zemine ayak basınca vücudunun gerginliğinin geçmesi gibi manevi konularda da dikkatli olan ve metafizik bir gerilim ile birlikte yaşayan insanın da o metafizik gerilimi veya dikkati çözülmüş demektir. Bununla birlikte yol hâlen buzludur ve insanın emanetinin alınıp kabre gireceği vakte kadar da buzlu kalmaya devam edecektir. Metafizik gerilim çözülünce insanın kayması daha kolay olacaktır.
Ramazan’daki oruç ve sair nafile ibadetleri başarmış olma hissi konusunda da benzer süreçler yaşanabilir.
Ramazan’da orucu, teravihi ve sair nafile ibadetleri yıllardır periyodik bir hâlde, aksatmadan yerine getiren insanlarda bu durumların olması pek beklenmez. Bahsettiğimiz durumlar daha çok Ramazan konusunda bazı yeni planlar yapan, daha önce yapamadığı ibadetleri yapma konusunda başarılması gereken hedefler koyan insanlar içindir. Çünkü yıldan yıla değişebilen yaşam şartları insanları böylesi hedefler koymaya ve o hedefleri başarma yönünde bir motivasyonun içine dahil etmiş olabilmektedir.
Bir alt başlık olarak şunu da belirtelim: İnsanların kendilerine ait resimleri meselesinde bazı insanların spora başlayıp tam oturttuklarını düşündükleri anda devam edemediklerini, ders çalışma programı yapanların da tam meseleyi oturttuklarını, bir istikrar yakaladıklarını düşündükleri anda kaybettiklerini çok defa duymuşsunuzdur. Bunlarda da daha önceden “Acaba yapabilecek miyim? Başarabilecek miyim?” düşüncesiyle planlanmış bir işe başlama, “Ben normalde bunu yapamayan birisiyim ama çalışmalıyım.” hisleriyle programlı işlere başlayıp devam ederken bir yerden sonra “Evet, ben artık yapabilen bir insanım.” denilip bunu başkalarına da ifade ettiğiniz an içinizdeki devreler başka bir duruma formatlanacaktır. Kendinizi yapabiliyor hissettiğiniz için o konuya yönelik dikkatiniz, motivasyonununuz ve hatta şevkiniz azalır.
Ancak belli bir mizaç tipindeki insanlar yapıp yapmamaya karşı bu şekilde tepki göstermezler. Onlar zaten belirli aksiyonları düzenli şekilde yerine getirmeye içsel olarak programlanmışlardır. Bunlar da insanların sadece az bir kısmını oluştururlar. Benzer şekilde salih amelleri işleme konusunda da belli bir mizaçtaki insanlar bu konuda daha hafif imtihan edilirler veya bu imtihandan daha rahat kurtulurlar. Ucb veya “Ben oruçlarını sürekli tutan bir insanım.” böbürlenmesi onlara bu açıdan pek zarar vermese de farklı açılardan zarar verir.
1 ) S. Şerif Cürcani, Tarifat, Ucb maddesi, s. 150
2 ) Tevbe, 25
3 ) Nesai, Sıyam, 5; İbn Mace, Sıyam, 2