İslam'a Göre Kadınlar Tek Başına Yolculuğa Çıkamaz mı? | 2. Kısım
Meselenin Aslı
Buraya kadar, kadınların yanlarında mahremleri olmadan yolculuk yapmalarının caiz olmadığına dair verilen fetvaların tutarsız yönlerinden bahsettik. Peki meselenin aslı nedir?
Bize göre meselenin aslı, kadınların yanlarında mahremleri olmadan yolculuğa çıkmalarını yasaklayan hadislerin hükmünün normatif olmadığı yönündedir. Yani hadislerdeki yasaklama, her zamanda, her şartta ve herkes için geçerli kesin haram bildiren bir hüküm değildir. Peki bunu nereden anlıyoruz?
Öncelikle Efendimiz (sas) hükmün nedenini veya gerekçesini açıkça belirtmemiştir. Bu nedenle bu hükmün Efendimiz’in (sas) peygamber olarak koyduğu bir hüküm mü yoksa bir devlet başkanı yahut yasa koyucu bir toplum önderi olarak koyduğu bir hüküm mü olduğu açık ve net değildir. Meselenin bu kısmını fıkıh uleması kendi görüşleriyle belirlemeye çalışmışlardır.
Fıkıh uleması bu görüşlerini belirlerken de erkeklerin yolculuklarıyla ilgili hadislere aynı hükmü vermemişler, sadece kadınlarla ilgili hadislere odaklanarak onların yolculuklarını kısıtlayan bazı fetvalar vermişlerdir. Bu tutum ise mantıkî açıdan bazı tutarsız sonuçlara yol açmıştır. Bu fetvaların tutarlı olması için sadece kadınlara değil erkeklere de tek başına yolculuk yapmanın haram olduğu fetvasını vermek gerekirdi. Çünkü yukarıda da zikredilen; “Şeytan tek başına olanla, iki kişi beraber olana sıkıntı verir. Eğer üç kişi olurlarsa onlara sıkıntı veremez.” ve “Bir atlı bir şeytandır, iki atlı iki şeytandır, üç atlı bir gruptur (kafiledir).” hadisleri ortadadır.
Kaldı ki geçmiş dönemlerde kadınların yanlarında mahremleri olmadan yolculuk yapabileceklerine dair farklı kanaatler de belirtilmiştir. Örneğin yukarıda zikrettiğimiz “Kadın, iki gecelik bir mesafeye eşi ya da mahremi olmadan yolculuk yapamaz (yapmasın).” hadisinin ravisi Ebu Said el-Hudri’dir (ra). Hz. Aişe (rh.a) validemize Ebu Said el-Hudrî’nin insanlara “Kadının beraberinde mahremi bulunmadıkça yolculuk yapması uygun değildir.” hadisine dayanarak insanlara bu şekilde fetva verdiği söylenince validemiz şu cevabı verir; “Fakat onların (kadınların) hepsinin mahremi yoktur ki.”1
Hz. Aişe (rh.a) validemizin bu muhalefetini delil olarak kullanan bazı Hanefi alimleri kadının iki gün veya daha kısa sürecek bir yolculuğu yanında mahremi bulunmadan yapabileceğini söylerler.
Ayrıca İmam Şafii (ra) de kendisine Hz. Aişe, İbn Ömer ve Urve bin Zübeyir’den (r.anhüm) kadının yanında mahremi olmasa bile hac için yolculuğa çıkabileceğine dair rivayetler ulaştığını söyler. Zaten İmam Şafii de bir kadının azık, binek, güvenli bir kafile ve güvenli bir yol olduğu takdirde yanında mahremi bulunmasa bile hac ile mükellef olduğunu ve hacca gitmesi gerektiğini belirtir.2
Diğer yandan Hz. Ömer (ra) halife iken Efendimiz’in (sas) hanımlarına önceden hac izni vermediği ancak son haccında ezvac-ı tahirat annelerimizin hac yapmalarına izin verdiği, yanlarına da görevli olarak Hz. Osman (ra) ile Hz. Abdurrahman b. Avf’ı (ra) kattığı bilinmektedir. Hz. Osman (ra) da kendi hilafet döneminde Efendimiz’in (sas) hanımlarına hac yaptırmıştır.3
Hz. Aişe (rh.a) ve diğer validelerimizin hac yolculuğuna mahremsiz çıkmaları konusu özellikle Hanefi fakihleri tarafından delil olarak kabul edilmemiştir. Çünkü onlara göre Efendimiz’in (sas) hanımları müminlerin anneleridir ve bütün müminler onların mahremidir. Ancak bu düşüncede iki müşkül vardır: Birincisi, Hz. Ömer’in (ra) müminlerin annelerine ilk başlarda hac için neden izin vermediği açıklanmalıdır. İkincisi ise, annelerimizin müminlerin anneleri olduğu ve onlarla evlenmenin haram kılındığı bilinmektedir. Ancak onlar da erkeklerle konuşurken perde arkasından konuşmak, tesettüre herkesten çok riayet etmek gibi sınırlarla mükelleftir. Yani bütün müminlerin annelerimizin mahremi olmaları, onları kadın olarak diğer kadınlardan ayıran bir özellik değildir.
Hadisteki “Helal Değildir” İbaresi
“Allah'a ve ahiret gününe inanan bir kadına, bir gece ve gündüz devam edecek bir mesafeye, yanında bir mahremi olmadıkça gitmesi helal değildir.” hadisinde geçen “Allah'a ve ahiret gününe inanan…” ve “helal değildir” ibarelerinin taabbüdi olup olmadığı, yani konuya bir ibadet boyutu katıp katmadığı tartışmalıdır. Bazı alimlerimize göre bu ibareler mutlak bir haramlık hükmü bildirir ve taabbüdîdir. Yani “Neden? Faydası ne?” gibi sorular sormadan, hiçbir şart altında değişmeden, herkes için mutlak manada bağlayıcı bir hükümdür.
Bazı alimlerimize göre de bu ibareler taabbüdi deği makulü’l-mânâdır. Yani hadisteki yasaklamanın faydaları, hikmetleri, gerekçeleri anlaşılabilir şeylerdir. Bu faydalar ve hikmetler ise kötülüklerin ve muhtemel zararların önlenmesidir. Bu hikmetlere ve faydalara binaen Efendimiz (sas) aynı zamanda bir devlet başkanı ve toplum lideri olduğu için kadınların (aynı zamanda erkeklerin) yolculuklarıyla ilgili bazı kısıtlamalar getirmiştir. Çünkü o dönemin şartlarında yolculuklar, özellikle tek başına yapıldığında son derece tehlikelidir. Bu hikmetlere ve faydalara bağlı olarak Efendimiz (sas) kendisine konuyu soranlara farklı mesafelerden ve sürelerden bahsetmiş olsa gerektir.
Ancak bu noktada taabbüdi hükümlerde makul yani akılla anlaşılabilir bir yön bulunabileceği gibi makulü’l-mana denilen makul anlamlı hükümlerde de taabbüdi bir yön olabileceği unutulmamalıdır. Dolayısıyla, “Efendimiz’in (sas) bu konudaki hükmü tamamen dünyevi ve tarihsel şartlarla ilgilidir. O hâlde şartlar değiştiğinde kadınlar tek başlarına istedikleri gibi gezip tozabilirler.” sonucuna ulaşmak da hatalı olabilir. Ayrıca konunun can, mal veya namus güvenliğinden öte manevi boyutları da vardır. Meselenin bu kısmını daha önce yayımlanan ve konuyla yakından ilgili bir makaleye havale ediyoruz.4
Sonuç olarak hadisteki “helal değildir” ibaresinin “Namaz kılmamak helal değildir, domuz eti yemek helal değildir.” cümlelerindeki gibi taabbüdî bir helallik/haramlık belirtmediğini, konuyla ilgili farklı hadisler ve içtihatlara da bakılınca makulü’l-mana sınıfına dahil olabilecek bir hüküm bildirdiğini söyleyebiliriz.
İhtimaller ve Hüküm
“Söyleyebiliriz.” dememizin nedeni şudur: Efendimiz (sas) bir hüküm bildiren hadiste hükmün sebebini veya niyetini kendisi açıkça beyan etmedikçe bu konuda bizim söyleyeceğimiz veya başkalarının söyleyecekleri her şey o hadisten anlaşılan kişisel görüşler veya tahminler olacaktır. Aynen ayakta su içmenin dini açıdan haram mı yoksa sağlık açısından tavsiye edilmeyen bir davranış mı olduğu konusundaki gibi…
O hâlde kadınların yolculuğu konusunda asıl meselenin dini açıdan da kesinlikle haram kılınan bir husus değil, güvenlikle alakalı bir mesele olduğu anlaşılınca hüküm de belirlenmiş olacaktır.
Bu durumda meselenin hükmü kısaca şudur: Erkeklerin de kadınların da tek başına yolculuk yapmaları güvenlik koşuluna bağlıdır. Tek başına yolculuk eğer hem maddi hem manevi açıdan güvenli değilse böyle bir yolculuğa mekruh veya duruma göre tahrimen mekruh diyebiliriz.
Güvenlik Meselesi ve Bazı Realiteler
Güvenlik meselesinin teorik değil gayet pratik ve gerçek, üstelik ciddiye alınması gereken önemli bir mesele olduğu unutulmamalıdır.
Bazı insanlar veya kadınlar “Ben istediğim gibi gezip dolaşamayacak mıyım?” gibi bir düşünceye kapılabilirler. Günümüzde kadınların mizaçlarında daha fazla bulunan belli bir damar da kullanılarak onlara bu konuda çok fazla teşvik verildiği, güvenlik meselesinin göz ardı edilmesinin sağlanmaya çalışıldığı gözlemlenebilir.
Ancak hayatın realitesi kişisel eğilimlere, toplumsal mesaj içeren teorik söylemlere göre değil, kendi doğasına göre şekillenir ve o şekilde işler. Bu asla unutulmamalıdır. Bu nedenle meselenin “kadın hakları, kadın erkek eşitliği, kültürümüzün kadınlara karşı daha katı davranması…” gibi haklı, meşru ancak pratikte henüz tam karşılığını bulamamış söylemlerden önce pratik gerçeklik yönüne odaklanmak daha faydalı olacaktır.
Gerçekten de bazı şehirler, bazı şehirlerin bazı semtleri, bazı semtlerin bazı mahalleleri, bazı ulaşım güzergahları her ülkede veya her kültürde diğerlerinden daha güvensiz yerler olarak öne çıkar. Bu yerlerin hem erkekler hem kadınlar için güvensiz yerler olduğu bilinir. Diğer yandan kadınlar için erkeklere nazaran daha güvensiz yerler oldukları da bilinir. Bu realiteleri yok saymak makul ve gerçekçi değildir.
Meselenin elbette kadın-erkek eşitliğine yahut kadın haklarına, toplumsal cinsiyet rollerine bakan yönleri vardır. Bu konudaki arızalar üzerinde ayrıca durulmalıdır. Ancak işin yönü ayrı, pratik ve yakın gerçekliği ayrı bir konudur. Bu ayrım iyi yapılmalı ve kadınlar erkeklerle eşit imkanlara sahip olamadıkları durumlarda şikayetçi olmalı, tepkilerini makul çerçevede dile getirmelidir. Ancak meselenin “Erkekler istediği gibi istediği yerlerde gezip dolaşıyorlarsa ben de istediğim gibi davranırım.” noktasına getirilmesi hem makul hem gerçekçi olmayacaktır. Aktif bir zarar riski var ise erkek veya kadın fark etmeksizin insan ondan kaçınmalıdır. Bu da meselenin dini veya fıkhî yönünden öte gayet pratik ve reel yönüdür. Gözden uzak tutulmamalıdır.
Sonuç
Sonuç olarak diyebiliriz ki: Bize göre kadınların tek başlarına yolculuk yapmaları hakkındaki yasaklama hükmü, o dönemlerde yol güvenliği konusundaki endişelerden kaynaklanmaktadır. Dolayısıyla o hadislerdeki yasaklama taabbüdî veya dini bir yasaklama değil, muhtemel kötülüklere ve zararlara karşı alınmış bir önlemdir. Farklı hadislerde farklı yolculuk sürelerinin belirtilmesinin hikmeti de bu olsa gerektir. O hâlde güvenlik sorununun olmadığı, kadınların tek başlarına yolculuk yapmaları hâlinde başlarına maddi veya manevi anlamda bir zarar gelmeyeceğinden emin oldukları, bu konuda gerekli tedbirlerin sağlandığı bir yolculuk imkânı var ise hadislerdeki yasaklama bu tür güvenli yolculukları kapsamamaktadır diyebiliriz.
Allah Teala’dan Kur’an’ı ve Efendimiz’in (sas) sözlerini doğru anlamayı nasip etmesini diler ve dileniriz.
1 ) İmam Tahavi, Hadislerle İslam Fıkhı (Şerhu Me’âni’l-Âsâr), c. 3, s. 551
2 ) İmam Şafii, el-Umm, c.4, s. 239
3 ) İbn Hacer, Feth, IV, 75. (aktaran; Prof. Dr. Osman Şahin, Kadınların Mahremsiz Yolculuk Yapmasının Hükmü, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, sy. 34, 2019, s. 359-387.)
4 ) İlgili makale için bkz; https://kurantime.com/hadisleri-dogru-anlamak-ve-yorumlamak-4-bolum