Kur'an ve Bilim | 1. Kısım
Soru: Her türlü bilimsel hakikati Kur’an’da bulmaya çalışmak ifrat olduğu gibi, Kur’an’daki hiçbir ifadenin bilimsel hakikatlerle alakalı olamayacağı ön kabulüyle hareket etmek de tefrittir. Bu yaklaşımı haklı çıkarmak için kullanılan "Ya şimdi bildiğimiz bilimsel gerçekler sonra değişirse?" argümanı kanaatimce aşırılığa kaçmaktır. Yani, “Bilim vasıtasıyla bildiğimiz hiçbir şeyde kesinlik yoktur, her şey değişebilir.” anlayışı gerçekçi değildir.
Gerçekten de bazı Kur’an ayetlerinin neyden bahsettiğini modern bilimin verileri ışığında daha iyi anlayabiliyoruz. Bu Fussilet suresindeki; “Biz ileride onlara delillerimizi gerek dış dünyada gerek kendi nefislerinde (öz varlıklarında) göstereceğiz; ta ki onlar için Kur’an’ın hak-gerçek olduğu iyice anlaşılsın.”1 ayetinin işaret ettiği durumun bir delili olarak karşımıza çıkmaktadır diye düşünüyorum.
Görebildiğim kadarıyla siz daha farklı bir düşünceye sahipsiniz. Bu konuda neler söylemek istersiniz?
Cevap: Meseleye maddeler hâlinde bakalım:
Birincisi: Kur’an’ın Bilimsel Bilgilerle Çelişmeyeceği Meselesidir
Bilimsel bilgilerin tamamının yanlışlanabilir olduğu düşüncesi doğru değildir. Bugün elimizde fiziksel dünyanın nasıl işlediğine dair birtakım kesinlikler vardır. Örneğin termodinamiğin temel prensipleri, kütle-enerji korunumu kanunu veya evrenin genişlemesi gibi temel bilimsel gerçekler sabittir. Ancak buradaki asıl sorun bu sabit gerçekliklerin neleri değiştireceğinden tam emin olmamamızdır.
Bir başka ifadeyle; örneğin Newton fiziğinin ortaya koyduğu bazı temel prensiplerin veya yasaların belli sınırlar dahilinde değişmeyeceğine emin olabiliriz. Çünkü bunlar ispatlanmış konulardır ve gerçekliği nettir. Ancak bu sınırların dışında, atom altı veya ışık hızı gibi farklı ölçekler söz konusu olduğunda Newton fiziğinin işlemediği, dolayısıyla Newton fiziğine göre yapılan hesaplamaların belli hatalara yol açtığı da bilinmektedir. Ancak Newton fiziğinin bizim yaşadığımız genel çerçeve içerisinde var olan geçerliliği halen sürmektedir ve bunun yanlışlanmasını da beklemeyiz.
Ancak bizim buradaki pozisyonumuz bilimsel yasaların veya prensiplerin yanlışlanabilir olması değildir. Meselenin bu kısmında iki temel prensipten bahsedebiliriz:
Birincisi: Kur’an’ın herhangi bir ayeti, kelime anlamları konusunda geçmişteki insanların verdiği anlamlara takılı kalmamak şartıyla hiçbir zaman ispatlanmış bilimsel modellere ters düşmez. Her devrin anlayışında insan “Bu ayet hakikaten benim şu anki bildiğimi söylüyor.” diyecektir. Bu özellik Kur’an’ın bir mucizesi olarak düşünülebilir. Bu manasıyla “Bilimsel bilgi ile (daha doğrusu bugünün bilgi seviyesi ile) Kur’an ayetleri uyumludur.” denilirse bunda bir sorun yoktur. Örneğin; “Sen dağları görürsün de onları yerinde durur sanırsın. Oysa onlar bulutların yürümesi gibi yürümektedirler. (Bu,) her şeyi sapasağlam yapan Allah'ın sanatıdır. Şüphesiz ki O, yaptıklarınızdan tamamıyla haberdardır.”2 ayetini eski dönemlerdeki tefsirciler kıyamet ile açıklamışlar, dağların kıyamet sürecinde yürütüleceğini söylemişlerdir. Bugünkü bilgimizle ise bu ayetten dağların levha tektoniği hareketlerine bağlı olarak yer değiştirdiklerini, hareketli olduklarını anlayabiliriz. Bizden sonraki nesiller belki farklı modeller içinde farklı şekillerde anlayabileceklerdir. Dolayısıyla her dönemin kendi anlayışı, kendi bilgi-bilimsel seviyesi ile konuya bakıldığı zaman ayetlerin yaşanan dönemin seviyesine de oldukça uyumlu olduğunu görebiliriz.
Bir başka örnek olarak şu ayeti verebiliriz; “Ne güneş, aya yetişebilir ve ne gece, gündüzü geçebilir; hepsi de bir felekte yüzmektedir.”3
Bu ayette geçen asıl kelime “felek” kelimesidir. Bu kelime modern dönem meallerinde “yörünge” olarak tercüme edilmiştir ancak eski meallerde, hatta yakın tarihe kadar “felek” kavramı aynen kullanılmıştır. Bu kavram da Ortaçağ astronomi bilgisiyle ilgili bir kavramdır. Arapların dönen her cisme “felek” adı vermeleri ve feleğin o dönemin astronomi terimi olarak “yıldızların döndüğü yer” anlamına geldiği bilinmektedir. Pek çok tefsircinin felek kavramına cisimsel bir varlık atfetmesi, böylece o feleklerin yıldızları veya gezegenleri içinde barındıran şeffaf bir küre olarak algılanması meselenin özünü etkileyen bir algı değildir. İlk dönem müfessirlerinden sadece Dahhak bin Müzahim feleklerin bir cisim değil gezegenlerin “dönüş yeri” olduğunu söylemiştir ki bu görüş günümüz bilimsel anlayışına daha uygundur. Ancak burada esas olan Kur’an’ın “felek” kavramını bir astronomi terimi veya bilimsel bir terim olarak kullanmayıp hem o dönemin bilimsel anlayışına uygun hem de bu dönemin bilimsel seviyesiyle paralellik sağlayacak şekilde kullanmış olmasıdır. Bu noktada felek kelimesine ortaçağ müfessirlerinin “şeffaf küreler” anlamını vermesi bizi bağlamamalıdır. Kavrama lügat manası veya aslî manası ile bakıldıktan sonra görüleceği üzere ayetlerle her dönemin bilimsel seviyesine uygun üretilen bilgiler arasında bir çelişki oluşmayacaktır.
Sonuç olarak insanlar Kur’an ayetlerini kendi zamanlarının bilgisi çerçevesinde anlayacaklar ve her dönemin insanı kendi döneminin bilgisi ile ayetler arasında bir uyum görecektir. Bilim ne kadar ilerlerse ilerlesin bu durum değişmeyecektir.
İkincisi: Kur’an Ayetlerinin Bilimsel Gerçeklere İşaret Etmesi Meselesidir
Kur’an ayetlerinin bilimsel bilgiyle çelişmemesi, her dönemin bilimsel anlayışına uygun bir şekilde anlaşılmaya müsait olması farklı bir durumdur, Kur’an ayetlerinden bilimsel sonuç çıkarmak farklı bir durumdur. İkincisi, yani Kur’an ayetlerinden bilimsel sonuç çıkarmak yanlıştır. Bunun da iki temel nedeni vardır;
Birincisi: Literatürde “bilimsel tefsir” olarak geçen ve Kur’an ayetlerini pozitif bilimin bulgularıyla açıklama eğiliminin ilk örnekleri 19. yüzyılın son çeyreğinde başlamıştır. 1880 yılında basılan ve kısa adıyla Keşfü’l-Esrar olarak bilinen Mısırlı tıp adamı Muhammed bin Ahmed’in tefsiri bunun en bariz örneğidir. Daha sonra bu tür tefsirlerin veya yorumların artarak devam ettiği bilinmektedir. Batıda 16. ve 17. yüzyılları kapsayan ve “Bilimsel Devrim” olarak bilinen sürecin, sonrasında 18-19. yüzyıllarda gelişen “Sanayi Devrimi” sürecinin, nihayet Batının İslam dünyası karşısındaki askeri, siyasi ve ekonomik üstünlüğünün Bilimsel Tefsir eğilimini etkilediği açıktır. Bu etki ise maalesef bazı yönleriyle “kompleks” oluşturacak bir şekildedir. Çünkü Batının üstünlüğünün asıl nedeninin bilimsel ilerleme olduğu düşünülmüş, bu durumun Batıya önemli bir değer kattığı anlaşılmıştır. Elbette ki bilim değerli ve önemli bir alandır ancak siyasi üstünlük konusunda tek etken değildir. Fakat İslam alimleri veya düşünürleri Batının bu değerli bilimine karşı kendi değerlerimiz olan Kur’an ve hadisleri öne sürmüş, Batıdaki bilimsel bulguların Kur’an ve hadislerde de aslında yer aldığı şeklinde entelektüel bir savunma geliştirmeye çalışmışlardır.
Bu noktada alimlerimizin kompleksli davranışlar sergilediğini söyleyerek onları küçük düşürmeye çalışmıyoruz. Onların asıl derdi imanı korumaktır ve bu çok kıymetli, önemli bir motivasyondur. Onlar da imanı koruma adına bazen bilim kavramının genel yapısına tam olarak bakmadan ve o dönemin bulgularıyla kendi bildiklerini söylemişler, yazmışlardır. Ancak bu türden açıklamalara ve motivasyonlara örneğin 14-15. yüzyıllarda rastlanmadığı da bilinmektedir çünkü böyle bir ihtiyaç, dolayısıyla böyle bir kompleks yoktur.
Günümüzde de aydınlanma ve ilerleme düşüncesi ile bilim ve teknoloji kavramlarının zihinsel hatta ideolojik hakimiyetleri eskisi kadar güçlü değildir. Aydınlanma, modernizm, ilerleme, hümanizm, bilimsel hakikat gibi kavramların hakimiyetine rağmen insanlığın iki farklı dünya savaşı yaşaması, küresel ve bölgesel felaketler, aşırı tüketim kültürünün getirdiği sorunlar, emek-sermaye çatışmasının çözülememesi, yabancılaşma, çevre kirliliği, yeni toplumsal sınıfların oluşması, özellikle de yanlış bireyselleşme, yalnızlaşma ve anlam kaybı gibi sorunlar, bu sorunlara yönelik post-modern eleştiriler sonucu “bilim” kavramı toplumsal bir değer olarak eski kıymetini, ağırlığını ve önemini kısmen veya büyük oranda kaybetmiştir. Buna bağlı olarak İslam dünyasında da bilimsel tefsir çabaları başlangıçtaki kadar ciddiye alınmamaktadır. Çünkü artık İslam dünyası her ne kadar hukukun üstünlüğü, insan hakları gibi konularda geri planda kalsa da bilim dünyasına katılabilmekte, teknolojik gelişmelerden faydalanabilmektedir. Ayrıca bilimin gerçekte ne olup ne olmadığı meselesi zihinlerde biraz daha netleşmiştir.
Buradaki asıl mevzu şudur: Uygarlık tarihi boyunca insanlığın avcı-toplayıcı toplum yapısından tarım toplumuna, ondan da sanayi ve bilgi toplumuna geçmesi dönemsel meselelerdir ve her biri insanlık tarihinde belli bir aşamayı ifade eder. Bu kaba sınıflandırmada her toplumun kendine has özellikleri olmuştur. Bu özellikler de dönemsel, geçici özelliklerdir. Her dönemin insanı kendi döneminin sorunlarını ve özelliklerini dünyanın biricik sorunları ve özellikleri olarak algılayabilir. Örneğin günümüzün en önemli sorunu insan hakları veya teknoloji yarışına etkin olarak katılabilme sorunu olarak algılanabilir. Ancak bu sorun halledildikten sonra başka sorunlar başlayacak, farklı aşamalara geçilecektir. Dolayısıyla 19. yüzyılın problemlerini, örneğin İslam dünyasının bilim ve teknolojide Batıyı yakalama problemini evrensel, tarih üstü, mutlak bir problem olarak görmek ne kadar yanlışsa Kur’an ayetlerini o dönemin problemlerini açıklamak için indirgemeci ve mutlakçı bir yaklaşımla yorumlamak da en az o kadar yanlıştır.
Örneğin 20. yüzyılın başlarında Batıyı tanımaya başlayan İslam toplumları Batının bilim ve teknolojisinden önce idari ve siyasi yapısını tanıdığı için anayasa, parlamento, seçimler, yasama, yürütme gibi kurumlarla karşılaşmışlar ve bunları kendi toplumlarına adapte etmek istemişlerdir. İslam dünyasından bazı düşünürler ise bu konudaki tartışmalarda “Bizim anayasamız Kur’an’dır!” gibi abes bir düşünceyi savunabilmişlerdir. Halbuki Kur’an ne anayasadır ne yasadır. Kur’an çok daha büyük, çok daha değerli, çok daha yüce bir kitaptır. Onu anayasa gibi dönemsel, belli bir dönemin sorunlarını çözen siyasi ve hukuki bir olguya indirgemek anayasa kavramını hiç anlamamak olduğu gibi Kur’an’a da saygısızlıktır.
Benzer şekilde, bilimin kendisi-doğası açısından değil ancak toplumsal, siyasi etkileri açısından belli bir dönemin hâkim söylemi şeklinde kullanılması da dönemsel bir olgudur. Bu olguya bakarak bunu mutlak, zaman üstü hatta varoluşsal bir problem olarak görüp, bu görüş nedeniyle de bir parça kompleks içine düşüp haddinden fazla savunmacı bir refleks geliştirmek, bir telaş hâliyle Kur’an’dan bilimsel sonuçlar çıkarmaya çalışmak ciddi bir hatadır. Belli bir dönem bazı İslam alimleri Batının bilimsel çalışmalardaki üstünlüğünü iman ve İslam hakikatlerine saldırı amacıyla kullananların oluşturduğu fitne nedeniyle Kur’an ve bilim arasında çatışma olmadığını göstermek için bazı açıklamalarda bulunmuş olabilirler. O dönem bunu gerektirmektedir ve bu o dönem için önemli bir hizmettir. Ancak o alimlerimizin de takdir edeceği üzere Kur’an bize ahiret saadeti teklifiyle gelmiştir. Bu çerçevede Kur’an’ın temeli tevhid, nübüvvet, adalet, haşir, iman, ibadet, ahiret, güzel ahlak gibi konularıdır. Bunların dışında kalan her şey (velev ki insanların hayatını derinden etkileyen tarihsel olaylar ve olgular olsa da) ikincil konulardır.
Bu bağlamda Kur’an ayetlerini asıl bağlamlarından, temel anlamlarından soyutlayıp bilimsel bulgularla uyumlu hâle getirmek için başvurulan sübjektif yorumların mutlak birer gerçeklik gibi sunulması Kur’an’ın asıl kıymetini görmezden gelmektir. İnsan toplumlarının anayasa ve kanunlar gibi maddi normlarla yönetilmesi meselesi nasıl ki Kur’an’ın doğrudan ilgilendiği bir konu değildir. Aynı şekilde insan realitesinin dünya ve ahirete uzanan genişliği yanında çok küçük bir noktasını teşkil eden bilimsel konular ve teknolojik ilerleme gibi küçük meseleler de Kur’an’ın doğrudan ilgi sahasına giren meseleler değildir. Çünkü Kur’an bin dört yüz sene önceki insana hitap ettiği gibi bundan (dünyanın ömrü varsa) on bin sene sonra yaşayacak insanlara da hitap edecektir.
Bu bağlamda Kur’an farklı ayetlerde işareten “Göklere ve yeryüzüne bakın! Bu alemde bir düzen var ve bu düzenin bir sahibi var!” derken, bu düzenin çok küçük bir parçasını oluşturan Dünya'nın mı Güneş'in etrafında döndüğü yahut Güneş'in mi Dünya'nın etrafında döndüğü gibi bir konuda bilimsel bilgi vermeyi esas olarak hedeflemez. Bir düzen var ise ve bu düzenin bir Sahibi var ise o düzenin nasıl olduğu, nasıl işlediği ikincil bir meseledir.
Buraya kadar anlattıklarımızdan tabii ki Kur’an’ın bilimsel çalışmalara karşı olduğu anlamı çıkmaz. Aynı şekilde Kur’an anayasaya da karşı değildir. İnsanlar bazı dönemlerde kabile ve şehir devletleri olarak yönetilir, bazen monarşi ile bazen de cumhuriyet veya demokrasi ile… Önemli olan adaletin sağlanmasıdır.
Dikkat edilirse her iki konu da; bilimsel gelişmeler de idari gelişmeler de ve bunların İslam dünyasına yansımaları da aynı temele dayanmaktadır. “Onların Anayasaları var, bizim de olsun.” veya “Batı bilim sayesinde ilerledi ama bu bizde zaten vardı.” anlayışları benzer komplekslerin veya benzer reaksiyonların ürünüdür.
Not: Yazı dizisinin ikinci bölümü yarın internet sitemizde yayımlanacaktır.
1 ) Fussilet, 53
2 ) Neml, 88
3 ) Yasin, 40